📖  Intro

Cesarskie fora w Rzymie budowane były jako centra polityczne, administracyjne i kulturalne, które miały podkreślać potęgę i chwałę cesarza oraz państwa rzymskiego. Służyły do organizacji zgromadzeń, prowadzenia spraw sądowych, a także jako miejsca handlu i uroczystości. Każde forum miało swoją unikalną funkcję i symbolikę. Fora cesarskie były także elementem propagandy, ukazującymi majestat i bogactwo Rzymu.

Forum Romanum

Dwa tysiące lat temu Rzym był stolicą Imperium Rzymskiego, a jego mieszkańcy budowali sieć dróg, by skutecznie zarządzać rozległymi terytoriami, ułatwiać przemieszczanie wojsk i transport towarów. Sieć ta liczyła niemal 70 tysięcy kilometrów! Najważniejsze trasy to via Appia, prowadząca z południa, via Flaminia biegnąca z północy, oraz via Salaria, czyli „droga solna,” służąca do przewozu soli znad Morza Adriatyckiego.

Te kluczowe drogi zbiegały się właśnie na Forum Romanum, czyniąc je miejscem, gdzie krzyżowały się szlaki handlowe i komunikacyjne całego imperium. Przespacerujmy się Forum, jak starożytni Rzymianie. Zajrzyjmy do świątyń, zobaczymy kto stoi przy mównicy i poczujmy klimat Republiki.

Via Sacra

Przez środek Forum Romanum poprowadzi nas via Sacra, czyli Święta Droga biegnąca od Koloseum po Kapitol. Tędy przechodzili wielcy wodzowie, konsulowie i imperatorzy w pochodach triumfalnych, które zaczynały się na obrzeżach miasta.

Wielki Łuk Konstantyna

To największy z łuków triumfalnych starożytnego Rzymu, który przetrwał do naszych czasów. Znajduje się na obniżonym terenie w pobliżu Koloseum, pomiędzy wzgórzami Palatyn i Celius. Łuk wzniesiono w 315 roku na polecenie rzymskiego Senatu, aby uczcić zwycięstwo cesarza Konstantyna nad Maksencjuszem w bitwie przy moście Mulwijskim (312 rok) oraz z okazji dziesięciolecia jego panowania.

Monument o wysokości 21 metrów i grubości murów 7,4 metra wyróżnia się bogatą dekoracją rzeźbiarską. Choć został dedykowany Konstantynowi, większość reliefów i posągów pochodzi z wcześniejszych pomników triumfalnych poświęconych cesarzom Trajanowi, Hadrianowi i Markowi Aureliuszowi. Głowy tych władców zastąpiono wizerunkami Konstantyna, co mogło wynikać z ograniczeń czasowych – Senat miał zaledwie dwa lata na ukończenie budowli – lub być symbolicznym wyrazem szacunku dla cesarzy, na których Konstantyn się wzorował.

Od strony północnej łuk przedstawia cesarza jako wyzwoliciela i zwiastuna pokoju, natomiast od strony południowej ukazane są sceny wojenne, w tym kluczowy moment bitwy przy moście Mulwijskim. Attykę zdobi inskrypcja dedykacyjna wyrażająca dziękczynienie dla Imperatora Cezara Flawiusza Konstantyna Maximusa.

Świątynia Wenus I Romy

Świątynia Wenus i Romy była największą budowlą sakralną w starożytnym Rzymie, poświęconą bogini miłości Wenus oraz personifikacji miasta, bogini Romie. Usytuowano ją na podium o imponujących wymiarach 100 x 140 metrów, co pozwalało boginiom dosłownie górować nad Via Sacra. Świątynię wzniesiono za panowania Hadriana, który osobiście zaprojektował konstrukcję. Prace budowlane prowadzone były w latach 121-141.

Wnętrze świątyni składało się z dwóch celli — w jednej, od strony Koloseum, znajdował się posąg Wenus, w drugiej, od strony Forum, posąg Romy. Jedna z historia opowiada, że genialny architekt Apollodoros z Damaszku odważył się skrytykować projekt cesarza. Twierdził on, że boginie były za duże bo mogłyby się uderzyć głowami w sufit, gdyby chciały wstać. Z pewnością niefortunna wypowiedź musiała dotrzeć do cesarza, bo w niedługim czasie Apollodoros został wygnany z Rzymu  i słuch po nim zaginął.

Hadrian, umieszczając dwie boginie w jednym sanktuarium, wykazał się subtelnym poczuciem symboliki. Imię Wenus kojarzyło się z „amor” — miłością, co zapisane wspak daje „Roma”.

Wnętrze świątyni bogato zdobiły nawiązania do mitologii rzymskiej, a marmurowa posadzka była wypełniona geometrycznymi wzorami. Świątynię otaczały dwa portyki, z których zachowały się tylko kolumny.

Po pożarze w 310 roku cesarz Maksencjusz odbudował świątynię, nadając absydzie piękne sklepienie kasetonowe. Przypuszcza się, że w IX wieku silne trzęsienie ziemi zniszczyło świątynię, pozostawiając ją w ruinie.

Monumenty Forum

Najbardziej imponujące kolumny znajdujące się na Formu Romanum to pozostałości świątyni Saturna. Pochodzą z przełomu VI i V wieku p.n.e., a budowę świątyni miał rozpocząć jeszcze ostatni król Tarkwiniusz Pyszny. W świątyni Saturna znajdował się skarbiec państwa. Co ciekawe przetrwała ona do początku XV wieku, po czym została rozebrana. Pozostały po niej tylko 11 metrowe kolumny podtrzymujące belkowanie.

Najstarszym i jednym z najważniejszych monumentów na Forum Romanum jest Lapis niger czyli tzw. „Czarny kamień„. Odkryto go w 1899 roku. Jest nim fragment kwadratowej płyty z inskrypcją i depozytem wotywnym datowanym na VIII wiek p.n.e.. Depozyt stanowiły kości zwierząt składanych w ofierze bogom. Położenie „Czarnego kamienia” jest rzekomo powiązane ze śmiercią Romulusa. Legendarny założyciel Rzymu, został w tym miejscu zabrany do nieba lub też zamordowany. Częściowo zachowany napis, prawdopodobnie zawiera klątwę za sprofanowanie tego miejsca.

Kolejny obiekt wart dłuższej uwagi to z pewnością Świątynia Cezara. Została ona zadekretowana przez triumwirów rządzącyh Imperium: Oktawiana, Antoniusza i Lepidusa w 42 roku p.n.e. po tym, jak senat pośmiertnie ubóstwił Juliusza Cezara. Pod zadaszeniem znajduje się ołtarz, na którym odbyła się kremacja zwłok dyktatora. Dziś świątynia Boskiego Juliusza to zaledwie resztki podium, na którym wciąż składane są kwiaty. Świątynia funkcjonowała jako centrum kultu ubóstwionego Juliusza Cezara. Poświęcono ją dopiero w 29 roku p.n.e w okresie triumfu Oktawian Augusta, który miał zwyczaj poświęcać w tej świątyni łupy wojenne.

Ostatni monument wystawiony na Forum Romanum, to kolumna Fokasa. Pochodzi z 68 roku i ustawiono ją ku czci bizantyjskiego cesarza Fokasa, tego który podarował Panteon papieżowi Bonifacemu IV. Przez jakiś czas jej szczyt zdobił posąg cesarza. Usunięto go jednak, gdy imperatora zgładzono i skazano na zapomnienie. 

Forum Romanum ucierpiało w czasie licznych dziejowych burz. W 410 roku zostało zdewastowane przez Wizygotów podczas zdobycia Rzymu. Kolejne zniszczenia przyniosło trzęsienie ziemi w 851 roku. W średniowieczu obszar Forum stopniowo podupadał, a jego ruiny, podobnie jak inne starożytne zabytki, były wykorzystywane jako źródło budulca. Jeszcze w XVIII wieku na jego terenie pasło się bydło.

Prace wykopaliskowe i restauracyjne rozpoczęto dopiero na początku XIX wieku. Trwają one do dziś, stopniowo odsłaniając świadectwa chwały starożytnego Rzymu.

Forum Trajana

Ostatnim z forów cesarskich, które zbudowano w starożytnym Rzymie, było Forum Trajana. Powstało ono dzięki łupom wojennym zdobytym podczas kampanii w Dacji, dzisiejszej Rumunii. Budowę rozpoczęto w latach 105–107, a jej projektantem był Apollodor z Damaszku – wybitny architekt czasów cesarzy Trajana i Hadriana, autor wielu ówczesnych arcydzieł. Apollodor towarzyszył również cesarzowi Trajanowi podczas wypraw dackich.

Architektura Forum

Forum składało się z otwartych i zamkniętych przestrzeni. Wzdłuż północnej strony placu wznosiła się monumentalna Bazylika Ulpia, nazwana tak od rodowego nazwiska cesarza (Ulpius). Wnętrze bazyliki było bogato zdobione marmurami, a przestrzeń zamykały boczne kolumny i dwie absydy. W bazylice prowadzono sprawy sądowe, zarówno karne, jak i cywilne, oraz wyzwalano niewolników.

Centralny punkt Placu Trajana, wyłożonego marmurowymi płytami i otoczonego portykami, zdobił pomnik konny cesarza.

Kolumna Trajana

Najbardziej znanym elementem forum jest Kolumna Trajana – wybitne dzieło rzymskiej sztuki i propagandy. Dawniej mieściła się na małym dziedzińcu, za bazyliką Ulpia, między 2 budynkami prawdopodobnie bibliotek: łacińskiej i greckiej. Co ciekawe kolumna zawsze stała na swoim miejscu nawet po zniszczeniu innych budynków kompleksu Trajana.

Kolumna, zbudowana jest z 18 marmurowych bloków ważących po 40 ton każdy, osiągając wysokość 38 metrów. Jest to kolumna koklidowa (honorowa), spiralnie zdobiona fryzem, który opowiada historię dwóch wojen dackich ze 101 i 105 roku. Spiralna wstęga rzeźb ma 200 metrów długości, a zdobi ją aż 155 scen przedstawiających 2,5 tysiąca postaci. Oplata ona trzon kolumny 24 razy. Sam cesarz Trajan pojawia się na niej kilkadziesiąt razy, przedstawiany jako strateg i mądry przywódca. Trzon kolumny zwęża się lekko ku górze, gdzie wyrzeźbiona postacie są większe niż te niżej dzięki czemu, powstaje złudzenie optyczne, że są one równe.  Wysokość fryzu zwiększa się od 0,89 do 1,25 m.

W starożytności kolumna była pomalowana w kontrastujących barwach, jednak naturalne pigmenty nie przetrwały do naszych czasów. Wewnątrz kolumny znajdują się spiralne schody, które prowadzią na szczyt – dawniej stanowiący punkt widokowy, dziś niedostępny dla turystów.

Mauzoleum i symbolika

Kolumna była również mauzoleum. W jej cokole znajdowało się pomieszczenie, w którym prawdopodobnie przechowywano złote urny z prochami cesarza Trajana i jego małżonki Plotyny. Początkowo szczyt kolumny zdobił posąg Trajana wykonany z brązu, usunięty w późniejszym czasie.  W 1587 roku, na polecenie papieża Sykstusa V, na kolumnie umieszczono posąg św. Piotra autorstwa Giacomo della Porty.

Kolumna Trajana miała charakter propagandowy, gloryfikując wyższość cywilizacji rzymskiej nad barbarzyńcami. Wśród scen wyrzeźbionych na kolumnie znajdują się m.in. przeprawa przez Dunaj, torturowanie rzymskich jeńców, samobójstwo wodza Daków Decebala oraz prezentacja jego odciętej głowy Trajanowi. Te przedstawienia miały nie tylko dokumentować wydarzenia, ale także podkreślać potęgę i chwałę Rzymu.