European Ribbon

📖  Intro

Amfiteatr Flawiuszów, powszechnie znany jako Koloseum, nosi tę nazwę trochę na przekór historii i zamierzeniom swoich twórców. Nowa dynastia Flawiuszów, która objęła władzę po Neronie – ostatnim cesarzu z rodu julijsko-klaudyjskiego – pragnęła skazać swojego poprzednika na zapomnienie. Przywracając Rzym Rzymianom, Flawiusze wznieśli największy amfiteatr starożytnego świata, dostarczając ludowi „chleba i igrzysk”. Nie wiadomo jednak dokładnie, kiedy zaczęto używać rozpowszechnionej w średniowieczu nazwy Koloseum ani czy rzeczywiście pochodzi ona od kolosalnego posągu Nerona, który niegdyś górował nad sztucznym jeziorem.

Niewątpliwie jest to najważniejszy rzymski amfiteatr oraz najbardziej imponujący zabytek starożytnego Rzymu, który możemy podziwiać po dziś dzień. Został wpisany na listę Nowych Siedmiu Cudów Świata, a także – wraz z całym historycznym centrum Rzymu – na listę Światowego Dziedzictwa UNESCO.

Polityka i igrzyska

Amfiteatry zazwyczaj budowano na obrzeżach miast, jednak w Rzymie było inaczej – amfiteatr powstał w samym sercu miasta, stając się jego centrum. Decyzja cesarza Wespazjana o wyborze tej lokalizacji była przemyślana i miała polityczny wymiar. Cesarz pragnął zwrócić Rzymowi to, co utracił. Po wielkim pożarze w 64 roku n.e. cesarz Neron zajął tę gęsto zaludnioną część miasta na swoje potrzeby, co wywołało niezadowolenie wśród mieszkańców. Podczas gdy wielu Rzymian straciło dach nad głową, Neron wzniósł dla siebie najbardziej wystawną rezydencję starożytnego Rzymu – Domus Aurea, czyli Złoty Dom. Fragmenty tego pałacu wciąż są odkrywane przez archeologów, a starożytne opisy, zachowane w źródłach, wzbudzają podziw oraz ciekawość badaczy.

Na potrzeby Domus Aurea powstało sztuczne jezioro w dolinie pomiędzy wzgórzami Celius, Eskwilin i Palatyn. Budowniczowie antyczni dokonali tam architektonicznego cudu dwukrotnie – najpierw wznosząc zbiornik, a potem osuszając go, by na tym miejscu powstał nowy amfiteatr.

„Chleba i igrzysk” – tego oczekiwał lud, i to właśnie obiecał Wespazjan. Sfinansował budowę amfiteatru z łupów z wojny żydowsko-rzymskiej, pochodzących ze Świątyni Jerozolimskiej, a do jego budowy zatrudnił żydowskich jeńców wojennych jako darmową siłę roboczą. Całość wzniesiono w zaledwie 10 lat – budowa rozpoczęła się około 70 roku n.e. za panowania Wespazjana, a zakończyła się w 80 roku, gdy cesarską władzę objął jego syn, Tytus. Pierwsze igrzyska odbyły się prawdopodobnie w 80 lub 81 roku; podczas uroczystości trwających sto dni zabito blisko dziewięć tysięcy dzikich zwierząt.

Za panowania młodszego syna Wespazjana, Domicjana, do konstrukcji dobudowano hypogeum – rozbudowany system podziemnych tuneli, zapadni oraz pomieszczeń służących do przechowywania dzikich zwierząt i niewolników.

Architektoniczny Majestat Koloseum

Koloseum to obiekt imponujących rozmiarów, nawet jak na dzisiejsze standardy. Stanowi wolnostojącą konstrukcję, co było wyjątkowe – amfiteatry zazwyczaj budowano na zboczach wzgórz. Kształt Koloseum to wynik połączenia dwóch teatrów, co nadało mu eliptyczną formę. Jego podłużna oś mierzy 188 metrów (615 stóp), poprzeczna 156 metrów (510 stóp), a powierzchnia podstawy wynosi 24 tysiące metrów kwadratowych (6 akrów). Zewnętrzny pierścień budowli wznosi się na niemal 50 metrów, a pod nim znajdują się rozległe podziemia. Do budowy zużyto ponad 100 tysięcy metrów sześciennych trawertynu, który układano bez zaprawy, oraz 300 ton żelaznych klamer. Konstrukcja wykorzystuje łuki jako elementy nośne, co zmniejszyło masę budowli i zapewniło jej stabilność.

Do dziś zachowała się północna część muru, podczas gdy pozostałe fragmenty uległy zniszczeniu na skutek trzęsień ziemi, grabieży i pożarów – prawdopodobnie część zawalona stała także na mniej stabilnym gruncie, będącym pozostałością wcześniejszego jeziora.

Zewnętrzny pierścień Koloseum składa się z 80 łuków wspartych na filarach, tworzących trzy kondygnacje zwieńczone attyką z nieregularnie rozmieszczonymi oknami. Na drugim i trzecim poziomie łuków znajdowały się posągi z brązu, dedykowane bóstwom. Całość osłaniał ruchomy dach – system Velarium, wykonany z płóciennych żagli mocowanych do 240 wsporników masztowych przypominających koronę. Velarium było obsługiwane przez zawodowych żeglarzy, chroniąc widownię przed słońcem i deszczem oraz zapewniając ruch powietrza, kierujący powiewy w stronę areny.

Wejścia i Hierarchia Widowni

Do wnętrza Koloseum prowadziło 80 wejść, dokładnie tyle samo, ile było łuków. Numerację wejść można wciąż dostrzec na trawertynowych arkadach. Oznaczone były nie tylko wejścia, ale również klatki schodowe – 76 z nich przeznaczono dla zwykłych widzów, północne wejście dla cesarza, a pozostałe trzy dla rzymskiej elity. Koloseum mogło pomieścić nawet 80 tysięcy widzów, a przemyślana konstrukcja zapewniała możliwość ich szybkiej ewakuacji w ciągu zaledwie kilku minut. Numerowane były również rzędy siedzeń, boczne nawy i przejścia, co pozwalało na precyzyjne przypisanie miejsc, oznaczonych na ceramicznych odłamkach pełniących funkcję biletów.

Trybuny Koloseum były ściśle zhierarchizowane, a każdy poziom siedzeń odpowiadał statusowi społecznemu widzów. Najlepszy widok oferowały północny i południowy kraniec areny, gdzie znajdowały się miejsca dla cesarza i westalek. Na najniższym poziomie zasiadali senatorowie, prawdopodobnie z przypisanymi miejscami – na kamieniach zachowały się nazwiska senatorów i gości z IV i V wieku. Nad senatorami znajdowały się miejsca dla klasy szlacheckiej i rycerzy, a jeszcze wyżej dla obywateli rzymskich, podzielonych według zamożności: bogatsi zasiadali niżej, biedniejsi wyżej. Najwyższy poziom zajmowali niewolnicy, ubodzy oraz, niestety, kobiety.

Arena Koloseum: Widowiska i Hypogeum

Arena Koloseum miała wymiary 83 na 48 metrów i była pokryta drewnianą podłogą zasypaną piaskiem. Dziś podłogi już nie zobaczymy, ale ukazuje się nam niesamowity widok na hypogeum – dwupoziomową, skomplikowaną konstrukcję pełną mechanizmów, zapadek, dźwigów, tuneli i wyjść. Hypogeum umożliwiało realizację spektakularnych widowisk trwających całymi dniami, które przyciągały ogromne tłumy widzów. W programie nie ograniczano się jedynie do walk gladiatorów, choć to one cieszyły się największą popularnością. Organizowano również przedstawienia o zróżnicowanej scenerii, odtwarzające lasy, sceny przyrodnicze, a nawet bitwy morskie – choć nie ma pewności, czy w Koloseum faktycznie pływały statki.

Na arenie walczyły dzikie zwierzęta, a także wykonywano wyroki na skazańcach, często wplecione w fabułę przedstawień w okrutny sposób. Tłumy, które spędzały długie godziny w Koloseum, miały zapewniony dostęp do licznych udogodnień, takich jak latryny, fontanny z wodą, jedzenie oraz loterie, w których można było wygrać nagrody fundowane przez cesarza.

W pobliżu Amfiteatru znajdowały się szkoły gladiatorów oraz budynki pomocnicze.

Koloseum w latach po cesarstwie.

Po przeniesieniu stolicy cesarstwa do Konstantynopola i zaprzestaniu prześladowań chrześcijan, zainteresowanie krwawymi widowiskami w Koloseum osłabło. Zmniejszył się również napływ środków na organizację tak dużych przedstawień. Amfiteatr Flawiuszów podupadł, a z czasem wielokrotnie padał ofiarą pożarów. Walki gladiatorów zostały zakazane w 438 roku przez cesarza Walentyniana III, a ostatnie widowisko miało miejsce w 523 roku, za panowania króla Ostrogotów, Teodoryka Wielkiego.

Od V wieku rozpoczęła się stopniowa rozbiórka Koloseum. Między VI a VII wiekiem we wnętrzu amfiteatru powstała kaplica, znana jako kościół Santa Maria della Pietà al Colosseo. W 847 roku budowla została poważnie uszkodzona w wyniku trzęsienia ziemi, a wielkie trzęsienie ziemi z 1349 roku spowodowało zawalenie się południowej części konstrukcji, zbudowanej na niestabilnym gruncie aluwialnym. W XIII wieku rodzina Frangipane wzniosła w murach Koloseum swoją fortecę, przez co amfiteatr mógł przypominać obecny Teatr Marcellusa. Niestety przez kolejne lata Koloseum służyło także jako źródło materiału budowlanego.

Dopiero w renesansie artyści i humaniści, studiując starożytnych pisarzy i historyków, rozpoznali w tej imponującej ruinie Amfiteatr Flawiuszów. W 1675 roku, podczas Roku Świętego, papieski dekret ogłosił Koloseum miejscem męczeństwa chrześcijan, co uchroniło je przed dalszą rozbiórką. W 1750 roku, na życzenie papieża Benedykta XIV, postawiono w Koloseum kapliczki drogi krzyżowej oraz krzyż. Na pierwszej kondygnacji, pod Tarasem Valadiera, umieszczono marmurową tablicę upamiętniającą papieży, szczególnie Benedykta XIV, który w 1744 roku zakazał dalszego usuwania marmurów z Amfiteatru Flawiuszów. Do dziś w Wielki Piątek w Koloseum odbywa się droga krzyżowa z udziałem papieża.

To najczęściej odwiedzane płatne muzeum państwowe we Włoszech w 2023 roku przyciągnęło przeszło 12 milionów zwiedzających.