📖  Intro

Zamek Świętego Anioła to imponująca okrągła forteca nad Tybrem, której historia sięga starożytności. Powstała w II w. n.e. jako grobowiec cesarza Hadriana, ale na przestrzeni wieków przykryło ją wiele warstw historii – od chwały cesarskiego Rzymu, przez mroki średniowiecza i intrygi renesansowych papieży, po czasy współczesne.

Dziś stanowi jedną z największych atrakcji Rzymu – przyciąga turystów swym niezwykłym wystrojem, historią i panoramą miasta z tarasu widokowego. Niezależnie czy fascynują nas starożytne mury, tajemnice lochów, czy filmowe skojarzenia – wizyta w Zamku Św. Anioła z pewnością będzie niezapomnianym punktem każdej wycieczki do Rzymu.

🪽Co kryje Zamek w swoich murach?

Wnętrze zamku kryje pozostałości oryginalnego rzymskiego mauzoleum – szeroką, spiralną rampę prowadzącą w głąb budowli, którą niegdyś wwożono urny z prochami zmarłych cesarzy. Rampą dochodzi się do głównego dziedzińca twierdzy, zwanego Dziedzińcem Anioła, gdzie znajduje się XVI-wieczny posąg Archanioła Michała dłuta Raffaella da Montelupo – jest to oryginalna figura anioła, która stała na szczycie zamku przed zastąpieniem jej obecną rzeźbą z brązu.

W tym rozległym dziedzińcu zgromadzono również dawne armatnie kule, działa i katapulty, przypominające militarną przeszłość twierdzy. Natomiast w podziemiach, grubych murów zamkowych mieściły się mroczne cele więzienne – od budzącego trwogę lochu  Sammalò, do którego skazańców opuszczano z góry, bez możliwości stania czy leżenia, po nieco „łagodniejsze” cele dla więźniów politycznych ulokowane bliżej papieskich apartamentów. Zamek służył jako więzienie przez stulecia – trafił tu m.in. uznany za heretyka filozof Giordano Bruno oraz młodziutka arystokratka Beatrycze Cenci, skazana na śmierć za zabójstwo despotycznego ojca.

Na wyższych kondygnacjach twierdzy zobaczymy bogato zdobione komnaty renesansowe – apartamenty papieskie, które zmieniły surową warownię w rezydencję godną głowy Kościoła. Na czwartej kondygnacji znajdują się m.in. komnaty papieża Klemensa VIII oraz loggia Pawła III z malowanymi stropami i ornamentalnymi freskami. O przepychu tych wnętrz świadczy np. prywatna sala papieska zwana Salą Amora i Psyche, ozdobiona dość zaskakującym fryzem, jak na sypialnię papieża, ilustrującym mitologiczną opowieść o Kupidynie i Psyche.

Nieopodal mieszczą się także inne pomieszczenia apartamentów, m.in. Sala Sprawiedliwości, biblioteka czy kaplica. W sercu twierdzy znajduje się Sala Skarbu, gdzie niegdyś przechowywano najcenniejsze dobra – stała tam ogromna żelazna skrzynia na kosztowności, zbudowana na miejscu tak sprytnie, że była zbyt duża, by wynieść ją przez drzwi. Obecnie zamek pełni funkcję Muzeum Narodowego – w dawnych salach eksponowane są m.in. zabytkowa broń, zbroje, mapy i pamiątki związane z historią zamku oraz dawną Gwardią Papieską.

Zwieńczeniem wizyty jest wyjście na słynny Taras Anioła na dachu fortecy, tuż pod monumentalnym posągiem Archanioła Michała z brązu (stojącym tam od 1752 r.). Z tego punktu widokowego rozciąga się jedna z najpiękniejszych panoram Rzymu – z zakolem Tybru, mostami i Watykanem z kopułą bazyliki św. Piotra. Właśnie na tym tarasie rozgrywa się finał dramatu operowego „Tosca”, a sama bohaterka dokonuje tu słynnego skoku ku śmierci.

🏰Zamek na przestrzeni dziejów

Zamek Świętego Anioła zaczynał swoją historię jako monumentalne Mauzoleum Hadriana, wzniesione w latach 135–139 n.e. na planie ogromnego cylindra (o średnicy ok. 64 m) posadowionego na kwadratowej podstawie. Oryginalnie całość obłożono płytami białego marmuru, na szczycie usypano ziemny taras ogrodowy z drzewami cyprysowymi i ustawiono pozłacaną kwadrygę z posągiem cesarza Hadriana. Była to wówczas jedna z najwyższych budowli Rzymu. Do mauzoleum prowadził przerzucony przez Tybr most (Pons Aelius, dzisiejszy Most św. Anioła), dzięki czemu kondukt pogrzebowy mógł dostać się wprost do wnętrza grobowca z Pola Marsowego.

W V wieku, za panowania cesarza Honoriusza, mauzoleum zostało przekształcone w ufortyfikowaną warownię i włączone w system rzymskich Murów Aureliańskich. W 410 r., podczas najazdu Wizygotów, wnętrze zostało splądrowane – urna z prochami Hadriana i innych władców została zniszczona, a bogate dekoracje rozgrabione. Gdy w 537 r. Rzym oblegali Ostrogoci, obrońcy twierdzy zrzucali na nich posągi zdobiące niegdyś mauzoleum, używając fragmentów rzeźb jako pocisków.

Około 590 r. miejsce to zyskało obecną nazwę – według podań papież Grzegorz I Wielki ujrzał nad zamkiem anioła chowającego miecz do pochwy, co uznano za znak końca niszczycielskiej epidemii dżumy. Na pamiątkę cudu na szczycie twierdzy stanęła figura Archanioła Michała, a warownię zaczęto nazywać Castel Sant’Angelo – Zamkiem Świętego Anioła.

Przez całe średniowiecze zamek pozostawał kluczowym punktem obronnym Rzymu, strzegąc północnej bramy miasta i mostu na Tybrze prowadzącego w kierunku Watykanu. W IX wieku papież Leon IV otoczył zamek i okolicę dodatkowymi umocnieniami (tzw. mury leonińskie), tworząc ufortyfikowane przedmieście Borgo wokół Bazyliki św. Piotra.

Gdy po powrocie papieży z Awinionu (XIV w.) zamek stał się stałą własnością Stolicy Apostolskiej, rozpoczęto jego rozbudowę w nowoczesną, renesansową fortecę. Papież Bonifacy IX już pod koniec XIV w. dostosował starą strukturę do ówczesnych potrzeb obronnych – odsłonięto i wzmocniono dawne mury mauzoleum, dobudowano blanki i dodatkowe wieże strażnicze. W XV–XVI w. wzniesiono cztery masywne bastiony ziemno-murowe na narożach kwadratowej podstawy zamku (nazwane imionami czterech ewangelistów: św. Mateusza, Marka, Łukasza i Jana), co nadało twierdzy charakterystyczny, pięcioboczny kształt. Papież Aleksander VI Borgia opasał zamek fosą, dobudował nowe kazamaty i cele więzienne, a nawet salę tortur dla swych wrogów. Jego następcy kontynuowali ulepszanie obronności obiektu – w 1545 r. papież Paweł III polecił zbudować wygodną rampę do transportu armat na dawne platformy strzelnicze. Potężne mury zamku skutecznie opierały się atakom – podczas Sacco di Roma w 1527 r. papież Klemens VII zdołał schronić się w twierdzy przed wojskami cesarskimi, uciekając z Watykanu słynnym krytym korytarzem Passetto di Borgo.

W 1625 r. papież Urban VIII polecił wyposażyć Castel Sant’Angelo w nowoczesną artylerię – kazał przetopić starożytne brązy z portyku Panteonu na odlewy dział do obrony zamku. To właśnie wtedy ukuto złośliwe powiedzenie: „Quod non fecerunt barbari, fecerunt Barberini” („czego nie zrobili barbarzyńcy, zrobili Barberini”), wytykające papieżowi z rodu Barberinich zniszczenie bezcennego zabytku dla pozyskania metalu. W kolejnych latach twierdza stopniowo traciła znaczenie militarne na rzecz funkcji więziennych i reprezentacyjnych. Ostatecznie, w 1870 r., Zamek Św. Anioła został przejęty przez nowe władze zjednoczonych Włoch, a w 1925 r. przekształcono go w muzeum państwowe.

🎭 Zamek Świętego Anioła w kulturze popularnej

Zamek Św. Anioła od wieków inspirował artystów i twórców, pojawiając się w wielu dziełach kultury. Najsłynniejszy jest jego udział w operze „Tosca” Giacoma Pucciniego – w finałowym III akcie (rozgrywającym się w 1800 r.) bohaterka Floria Tosca przybywa na taras zamku, gdzie jej ukochany Cavaradossi oczekuje egzekucji. Rozbrzmiewa tam aria „E lucevan le stelle” śpiewana przez więźnia, po czym Tosca desperacko rzuca się z murów zamku.

Również w bestsellerowej powieści Dana Browna „Anioły i Demony” Castel Sant’Angelo odgrywa kluczową rolę – służy jako tajna kryjówka iluminatów, a prowadzący do Watykanu tunel Passetto di Borgo staje się drogą ucieczki bohaterów i miejscem kulminacyjnej akcji.

Miłośnicy gier komputerowych również znają tę budowlę – została ona odwzorowana w serii Assassin’s Creed (m.in. w częściach II oraz Brotherhood). Gracz może eksplorować cyfrowy Zamek Św. Anioła w renesansowym Rzymie, a nawet brać udział w fikcyjnych przygodach osnutych wokół postaci papieża Aleksandra VI Borgia i oblężenia zamku. Te liczne odniesienia potwierdzają status zamku jako jednego z najbardziej rozpoznawalnych symboli Rzymu w popkulturze.

🧾Ciekawostki, legendy i anegdoty

• Duch na Moście Anioła: Według rzymskiej legendy co roku w noc poprzedzającą rocznicę swojej egzekucji (10 września) na Moście św. Anioła ukazuje się zjawa młodej Beatrycze Cenci, niosącej w dłoniach własną odciętą głowę. Historia ta sięga 1599 r., gdy 22-letnia Beatrycze – skazana za zorganizowanie zabójstwa swojego okrutnego ojca – została ścięta właśnie u stóp Zamku Św. Anioła. Jej duchem miał opiekować się sam anioł z zamku, a pojawienie się zjawy o północy ma przypominać o niesprawiedliwości jej losu.
• „Mastro Titta” – kat Rzymu: Przez wiele lat oficjalnym katem Państwa Kościelnego był Giovanni Battista Bugatti, zwany Mastro Titta, który w latach 1796–1864 wykonał aż 516 egzekucji. Mieszkał na co dzień w dzielnicy Borgo tuż obok zamku (pracował jako wytwórca parasoli), a na drugą stronę rzeki przeprawiał się tylko w dniu kaźni. Gdy widziano go, jak w czerwonym płaszczu przekracza Most Anioła w stronę twierdzy, mówiono wtedy: „Mastro Titta passa il ponte” – co było czytelnym sygnałem, że zaraz poleje się krew. Krwawe egzekucje odbywały się często na dziedzińcu zamkowym lub przed zamkiem i miały charakter publicznych spektakli. Ku przestrodze ciała straconych (lub ich odcięte głowy) wystawiano następnie na Moście Anioła, wzbudzając grozę wśród mieszkańców.
• Brawurowa ucieczka Celliniego: W murach Zamku Św. Anioła rozegrała się słynna próba ucieczki więźnia, która przeszła do legendy. Benvenuto Cellini, sławny złotnik i rzeźbiarz renesansu, został oskarżony o defraudacje i uwięziony w twierdzy w 1538 r. Nie zamierzał jednak czekać pokornie na wyrok – podczas święta Bożego Ciała zrealizował śmiały plan wydostania się na wolność. Z prześcieradeł uplótł długi sznur, po czym spuścił się po nim z okna swojej celi, korzystając z otworu latryny. Udało mu się uciec z twierdzy nocą, jednak kilka dni później został ponownie ujęty i osadzony w jeszcze głębszym lochu. Mimo to opowieść o ucieczce Celliniego rozsławiła zamek – do dziś pokazuje się turystom miejsce, skąd miał zbiec sprytny artysta.