📖  Intro

To jedna z czterech najważniejszych bazylik Rzymu, a zarazem jedyna, która nie jest związana z męczeństwem wczesnochrześcijańskich świętych. Bazylika ta była pierwszym kościołem w Wiecznym Mieście poświęconym Matce Bożej, a jej powstaniu towarzyszy niezwykła legenda.

Według przekazu, w nocy z 4 na 5 sierpnia 352 roku rzymski patrycjusz Jan oraz papież Liberiusz mieli we śnie ujrzeć Matkę Boską. Poprosiła ich, by wznieśli kościół w miejscu i kształcie, które wyznaczy śnieg – mimo że był to środek rzymskiego lata. Nad ranem wzgórze Eskwilin rzeczywiście pokryła warstwa świeżego, białego puchu. Na pamiątkę tego „cudu śniegu” świątynia otrzymała tytuł Matki Bożej Śnieżnej. A do dziś, co roku, 5 sierpnia, w bazylice odbywa się wyjątkowa uroczystość – z kasetonowego sufitu na ołtarz i zgromadzonych wiernych opadają białe płatki róż, symbolizujące tamten niezwykły sierpniowy śnieg.

Zgodnie z legendą, już w IV wieku wzniesiono w tym miejscu pierwszy kościół, zwany bazyliką Liberyjską – od imienia papieża Liberiusza. Historycy skłaniają się jednak ku nieco późniejszej dacie jego powstania, około roku 432, kiedy to papież Sykstus III, tuż po zakończeniu Soboru Efeskiego (431), rozpoczął budowę większej bazyliki na Eskwilinie. Sobór ten ogłosił Maryję Matką Bożą, co miało istotne znaczenie dla nowej świątyni.

Nowy kościół powstał prawdopodobnie na miejscu dawnej świątyni Junony Lucyny – opiekunki kobiet rodzących. Część kolumn z pogańskiego przybytku wykorzystano przy budowie chrześcijańskiej bazyliki, co miało symbolicznie przyciągnąć do nowej wiary właśnie kobiety. W tym czasie do świątyni trafiła także starożytna ikona Matki Bożej, dziś znana jako Salus Populi Romani (Ratunek Ludu Rzymskiego) – jeden z najbardziej czczonych wizerunków maryjnych w Rzymie.

Rozbudowa bazyliki na przestrzeni wieków

Kolejne stulecia przyniosły rozbudowę i upiększenie bazyliki. Pod koniec XIII wieku papież Mikołaj IV – pierwszy papież wywodzący się z zakonu franciszkanów – polecił dobudować transept oraz przestronną apsydę, przygotowując miejsce pod nowe mozaiki. W XVII wieku architekt Carlo Rainaldi przebudował apsydę, a w XVIII wieku bazylika zyskała nową, okazałą fasadę. Choć świątynia przez wieki ulegała przemianom, jedno pozostało niezmienne – jej szczególna więź z Matką Bożą oraz pamięć o legendarnym sierpniowym śniegu, który dał początek temu miejscu.

Architektura bazyliki: fasada, dzwonnica i mozaiki

Obecny wygląd zewnętrzny Santa Maria Maggiore to efekt przebudowy z XVIII wieku. Fasada w stylu barokowym została zaprojektowana przez architekta Ferdinanda Fugę z okazji Roku Jubileuszowego 1750. Skrywa ona pierwotną ścianę frontową bazyliki, na której do dziś podziwiać można cenne mozaiki autorstwa Filippo Rusutiego (ok. 1300 r.), przedstawiające Chrystusa na tronie w otoczeniu świętych oraz scenę cudownego opadu śniegu.

W centrum fasady wyróżnia się Loggia delle Benedizioni – loża błogosławieństw z arkadami wspartymi na smukłych kolumnach. Z boku wznosi się ceglana, 75-metrowa dzwonnica z XIV wieku – najwyższa dzwonnica Rzymu, której szczyt dominuje nad okolicą, dzięki położeniu bazyliki na jednym z najwyższych punktów miasta.

Przed bazyliką stoi marmurowa kolumna koryncka, przeniesiona z Bazyliki Maksencjusza przez papieża Sykstusa V. Wieńczy ją figura Matki Bożej, wykonana przez Guillaume’a Berthelota i Orazia Censorego.

Wnętrze świątyni: przestrzeń, złoto i starożytne mozaiki

Po przekroczeniu progu świątyni wchodzimy do przestronnego, trójnawowego wnętrza zachowanego w układzie bazyliki starochrześcijańskiej. Nawa główna ma aż 86 metrów długości i oddzielona jest od naw bocznych rzędami antycznych kolumn, które pochodzą najprawdopodbnniej jeszcze z pogańskiej świątyni Junony.

Posadzkę zdobi geometryczna mozaika z porfiru i marmuru, dzieło mistrzów Cosmatich z XII wieku. Spoglądając ku górze, dostrzegamy renesansowy strop zaprojektowany przez Giuliano da Sangallo, pokryty złotem. Według tradycji, użyto do niego pierwszego złota przywiezionego z Nowego Świata – daru królowej Izabeli Kastylijskiej i króla Ferdynanda, przekazanego papieżowi po wyprawie Krzysztofa Kolumba. Blask tego złota do dziś nadaje wnętrzu królewski charakter.

Prawdziwym skarbem artystycznym bazyliki są jednak jej starożytne mozaiki. Powyżej kolumn, wzdłuż górnej części ścian nawy głównej, rozciąga się cykl 42 mozaikowych paneli z V wieku – arcydzieło wczesnochrześcijańskiej sztuki, przedstawiające sceny biblijne ze Starego Testamentu, zapowiadające nadejście Mesjasza.

Na łuku tęczowym (triumpfalnym), oddzielającym nawę od prezbiterium, znajdują się mozaiki z czasów papieża Sykstusa III (432–440), ukazujące wydarzenia z dzieciństwa Chrystusa: Zwiastowanie, Pokłon Trzech Króli, Rzeź Niewiniątek oraz symboliczny tron Boga Ojca otoczony św. Piotrem, Pawłem i symbolami czterech Ewangelistów. Maryja została tu ukazana jako cesarzowa – Królowa, której hołd składają zarówno pasterze, jak i monarchowie ze Wschodu. Mozaiki te wyraźnie podkreślają dogmat o Bożym Macierzyństwie Maryi, ogłoszony tuż przed ich powstaniem na Soborze w Efezie.

Apsyda, ołtarz i relikwie Świętego Żłóbka

Centralnym punktem wystroju prezbiterium jest mozaika w apsydzie, przedstawiająca Koronację Matki Bożej. Wykonał ją Jacopo Torriti w 1295 roku na zlecenie papieża Mikołaja IV. Maryja ukazana jest w chwale, koronowana przez Chrystusa, w otoczeniu aniołów i świętych – to jedno z najpiękniejszych przedstawień średniowiecznego kultu maryjnego.

W centrum prezbiterium znajduje się monumentalny ołtarz główny, zwieńczony baldachimem wspartym na czterech kolumnach z czerwonego porfiru. W krypcie pod ołtarzem przechowywane są relikwie Świętego Żłóbka z Betlejem (łac. Sacra Culla) – fragmenty drewna z groty narodzenia Chrystusa.

Kaplice i rzeźba Arnolfa di Cambio – ukryte skarby wnętrza

Santa Maria Maggiore słynie również z okazałych kaplic bocznych. Po prawej stronie prezbiterium znajduje się Kaplica Sykstyńska (nie mylić z watykańską!), zbudowana pod koniec XVI wieku na polecenie papieża Sykstusa V. Zaprojektowana przez Domenico Fontanę na planie greckiego krzyża, pełni rolę mauzoleum – spoczywają w niej papieże Sykstus V i św. Pius V.

Symetrycznie po lewej stronie wznosi się Kaplica Pawłowa, znana również jako Kaplica Borghese. Powstała na początku XVII wieku z inicjatywy papieża Pawła V. To tu znajduje się cudowny obraz Salus Populi Romani – wizerunek Matki Bożej otaczany szczególną czcią. Kaplica skrywa również groby papieży Pawła V i Klemensa VIII.

Obie kaplice zachwycają bogactwem dekoracji – od kolorowych marmurów po kunsztowne freski. Warto wspomnieć o polskich akcentach: na płaskorzeźbie nagrobka Sykstusa V przedstawiono króla Zygmunta III Wazę, a w freskach Kaplicy Pawłowej można dostrzec postać św. Kingi.

Szczególną uwagę przykuwa również marmurowa szopka betlejemska Arnolfa di Cambio – uznawana za pierwszą trójwymiarową bożonarodzeniową scenę w historii sztuki. Powstała pod koniec XIII wieku z inicjatywy papieża Mikołaja IV. Choć zachowały się tylko niektóre figury, ich prostota i duchowy wyraz nadal robią ogromne wrażenie. Szopka umieszczona została nieopodal relikwii Żłóbka, by pogłębić przeżycie tajemnicy Bożego Narodzenia.

Groby świętych, papieży i artystów

Bazylika Matki Bożej Śnieżnej była na przestrzeni wieków nie tylko miejscem kultu, ale również nekropolią wielkich postaci Kościoła. Spoczywa tu aż siedmiu papieży – od średniowiecznych (np. Honoriusz III i Mikołaj IV) po reformatorów z epoki nowożytnej (Pius V, Sykstus V, Klemens VIII, Paweł V).

Znajdują się tu również relikwie św. Hieronima – tłumacza Biblii na łacinę (Wulgaty). Według tradycji, jego szczątki przeniesiono z Betlejem do Rzymu, do bazyliki Matki Bożej Większej. To właśnie św. Hieronim  rozsławił Betlejem, miejsce narodzin Chrystusa, które w pewnym sensie symbolicznie obecne jest w rzymskiej bazylice poprzez relikwie Żłóbka.

W świątyni spoczywa także wybitny artysta baroku – Gian Lorenzo Bernini. Choć za życia był jednym z najsławniejszych twórców Rzymu, jego grób jest zaskakująco skromny – niewielka płyta w posadzce nieopodal głównego ołtarza. Trzeba jej poszukać między nagrobkami kardynałów, co wydaje się symboliczne – Bernini po śmierci pokornie spoczął u stóp Matki Bożej.

Żywa historia – duchowa i kulturowa

Odwiedzając Santa Maria Maggiore, wchodzimy do miejsca, gdzie historia splata się z legendą. To tu cesarzowa Eudokia przesłała relikwie z Betlejem, tu papież Liberiusz „ujarzmił” śnieg, tu średniowieczni papieże koronowali Maryję na Królową Świata, a dziś papież Franciszek przybywa tu przed każdą podróżą. Każdy fragment tej bazyliki ma swoją opowieść – od kolumny przed wejściem po złotą płytkę w podłodze z imieniem Berniniego. To miejsce dla tych, którzy pragną nie tylko zobaczyć, ale i zrozumieć Rzym.